Wcześniaki stanowią od 5 do 8 % wszystkich urodzonych noworodków w danym kraju. W USA odsetek ten sięga ponad 12 %. Według statystyk, w Polsce co roku rodzi się ponad 300.000 dzieci, z czego 5,5% to dzieci z masą urodzeniową poniżej 2500 g. Jest to grupa o wyjątkowych potrzebach i trudnościach rozwojowych. Z czego one wynikają i jak możemy wspierać przedwcześnie urodzone maluszki?
Trudności rozwojowe wcześniaków
Wcześniactwo niesie ze sobą wiele problemów rozwojowych, zarówno natury medycznej, jak też w zakresie rozwoju psychofizycznego. Dzieci przedwcześnie urodzone borykają się często m.in. z problemami z napięciem mięśniowym, z opóźnieniem rozwoju ruchowego, trudnościami w koncentracji uwagi, a w wieku szkolnym z trudnościami w nauce. Do najczęstszych trudności występujących u wcześniaków należą: mózgowe porażenie dziecięce, zaburzenia ze spektrum autyzmu, opóźniony rozwój poznawczy i językowy, a także nadruchliwość i trudności w koncentracji uwagi. W związku z tak licznymi obciążeniami dzieci przedwcześnie urodzone znajdują się także w grupie ryzyka zaburzeń integracji sensorycznej. Z tego powodu od początku wymagają uważnego monitorowania rozwoju, w tym rozwoju sensomotorycznego.
Dlaczego większość wcześniaków ma zaburzenia integracji sensorycznej?
Wszystkie wcześniaki są w grupie ryzyka zaburzeń rozwojowych, w tym zaburzeń integracji sensorycznej. Im krócej trwała ciąża, tym większe jest prawdopodobieństwo problemów sensorycznych.
Nasze zmysły kształtują się i zaczynają się rozwijać już w pierwszych tygodniach ciąży. Najwcześniej rozwijają się zmysł dotyku, równowagi i propriocepcji – czyli 3 układy zmysłowe, uznawane za fundamentalne dla człowieka. Poród naturalny można porównać do „swoistego treningu” dla tych trzech podstawowych zmysłów. Większość wcześniaków przychodzi na świat poprzez cesarskie cięcie, stąd jest pozbawiona możliwości pierwszego, mocnego treningu zmysłów w nowych warunkach.
Ponadto trudności obserwowane u wcześniaków często wynikają z uszkodzeń centralnego układu nerwowego, które spowodowane są niedotlenieniem i stanami zapalnymi. Uszkodzenia te dotyczą najczęściej istoty białej mózgu, co ma związek między innymi z zaburzeniami modulacji sensorycznej u dzieci. Mózg wcześniaka, nawet jeśli nie uległ uszkodzeniom, jest niedojrzały w porównaniu do mózgu dziecka donoszonego. Masa mózgu dziecka urodzonego w 34 tygodniu ciąży wynosi jedynie 65 % masy mózgu donoszonego noworodka.
Wcześniaki – czynniki ryzyka zaburzeń SI
Zatem u wcześniaków, część rozwoju i dojrzewania układu nerwowego dokonuje się już w środowisku zewnętrznym, co sprzyja nieprawidłowej regulacji układów sensorycznych. Wcześniak od początku swojego życia przebywa w „sensorycznie niekorzystnym” otoczeniu. Od momentu swych narodzin jest narażony na przestymulowanie swojego niedojrzałego układu nerwowego poprzez nadmiar bodźców:
- słuchowych (hałas),
- wzrokowych (jasne światło)
- dotykowych, związanych z bólem towarzyszącym różnym zabiegom medycznym.
Zamiast być w ramionach mamy, doświadczać bliskości i czułego dotyku, przedwcześnie urodzony noworodek musi leżeć sam w inkubatorze, nierzadko karmiony sondą i podłączony do aparatury monitorującej funkcje życiowe. Pozbawiony jest wówczas tak ważnych bodźców:
- przedsionkowych,
- proprioceptywnych
- przyjemnych bodźców dotykowych
Brak kołysania, noszenia, przytulania. Brak też bliskości rodzica, który reagowałby na sygnały dziecka, co jest dodatkowym czynnikiem wywołującym u maluszka stres i utrudniającym budowanie bezpiecznej więzi. Bliskość i poczucie więzi są zaś fundamentem do budowania prawidłowej, zintegrowanej sieci połączeń neuronowych w mózgu i wyregulowania układów sensorycznych. Stąd tak ważna jest możliwość kangurowania, jeżeli tylko stan zdrowia dziecka na to pozwala.
Innym czynnikiem predysponującym wcześniaki do grupy ryzyka zaburzeń SI są nieprawidłowości w rozwoju ruchowym, objawiające się nieprawidłowym napięciem mięśniowym, asymetrią, często opóźnionym osiąganiem kamieni milowych rozwoju. Wszystko to ma wpływ na sposób, w jaki dziecko poznaje świat oraz swoje ciało. Dziecko, które rozwija się prawidłowo i swobodnie eksploruje otoczenie ma możliwość zdobywać nowe doświadczenia, które wpływają na tworzenie się reakcji adaptacyjnych. W przypadku dziecka z trudnościami rozwojowymi często mamy do czynienia z niewłaściwą reakcją na bodźce sensoryczne, co może wynikać właśnie z ograniczonej możliwości eksploracji otoczenia.
Kangurowanie – zalety bliskiego kontaktu
Kangurowanie to zalecany pierwszy bezpośredni kontakt ciała noworodka z ciałem matki, czyli tzw. kontakt „skóra do skóry”. Bliski kontakt z mamą lub tatą to liczne, kojące doznania – bicie serca, ciepło, rytmiczny oddech, zapach rodzica. Pomagają one w szybszej adaptacji maluszka w zupełnie nowym środowisku. Dlatego kangurowanie jest tak ważne i zalecane już od pierwszych chwil życia. To ogromne korzyści dla wszystkich noworodków, natomiast kangurowanie jest szczególnie polecane w przypadku dzieci urodzonych przedwcześnie.
Kangurowanie to liczne korzyści dla dziecka:
- budowanie bliskiej więzi z matką, wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa
- łagodzenie stresu poporodowego oraz stresu związanego z nieprzyjemnymi doświadczeniami (inkubator, lekarstwa, badania, zabiegi medyczne)
- łatwiejsza regulacja i szybszy rozwój systemu nerwowego
- mniejsze ryzyko pojawienia się problemów układu oddechowego, odpornościowego i krążenia
- pobudzenie laktacji
- szybsza nauka ssania piersi
- szybszy przyrost i osiąganie właściwej masy ciała
- szybciej osiągane prawidłowe napięcie mięśniowe
- spokojniejszy sen, łatwiejsze zasypianie i przechodzenie w stan snu głębokiego
- lepsza regulacja temperatury ciała poprzez synchronizację ciepła ciała matki i dziecka
- budowanie odporności, skóra dziecka kolonizowana jest przez fizjologiczną florę bakteryjną matki
Kangurowanie to także szereg korzyści dla matki:
- ukojenie i obniżenie poziomu stresu związanego z przedwczesnym porodem
- budowanie głębokiej więzi z dzieckiem
- szybsze poznawanie dziecka, odczytywanie jego potrzeb i sygnałów
- pobudzenie laktacji
- szybsze obkurczanie macicy i mniejsze krwawienie
- zmniejszenie ryzyka wystąpienia obniżenia nastroju czy depresji poporodowej „baby blues”
Wczesne objawy zaburzeń sensorycznych
Według badań 39% wcześniaków ma nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców słuchowych, przedsionkowych i dotykowych. A także podwyższony trend dotyczący wrażliwości strefy oralnej (Wickremasinghe, 2013 za A. Janeczek – Romanowska).
W przypadku wcześniaków pierwsze oznaki trudności sensomotorycznych zauważyć można już w pierwszych miesiącach życia. Są to między innymi trudności z zasypianiem i uspokojeniem się, problemy z jedzeniem, czynnościami pielęgnacyjnymi, nadmierna płaczliwość lub nadmierna bierność i niereagowanie na bodźce zewnętrzne. Zaburzenia te, dotyczące dzieci do 3 r.ż., funkcjonują pod nazwą zaburzeń regulacji. Możemy je stwierdzić już u niemowląt powyżej 6 m.ż. Zaburzenia regulacji utrudniają codzienne funkcjonowanie dziecka, niemowlę nierzadko wymaga specjalnych zabiegów i rytuałów, aby móc się wyciszyć i zasnąć, np. intensywnego bujania, głośnego szumu. Niemowlęta z zaburzeniami samoregulacji często reagują nadmiernie na bodźce, które nam wydają się neutralne, np. płaczą w kąpieli, podczas ubierania lub kiedy włączamy odkurzacz, prężą się, kiedy chcemy je przytulić, usztywniają, kiedy podnosimy je do góry. Zwykle nadmierna reakcja na bodziec wiąże się z trudnościami z uspokojeniem się.
Natomiast po 3 r.ż. u wcześniaków dominują zaburzenia integracji sensorycznej o charakterze trudności w rozróżnianiu i rejestrowaniu bodźców słuchowych, wzrokowych i dotykowych oraz dysfunkcje motoryczne, a także zaburzenia modulacji sensorycznej.
Jak wspierać wcześniaki w prawidłowym rozwoju sensomotorycznym?
Wcześniaki potrzebują szczególnie przyjaznego sensorycznie otoczenia, gdyż były tego pozbawione na starcie. Bardzo ważna jest prawidłowa pielęgnacja, która również wpływa na prawidłowy rozwój zmysłowy dziecka, a także celowe dostarczanie bodźców sensorycznych, głównie dotykowych, przedsionkowych i proprioceptywnych poprzez zabawę. Niemowlęta, zwłaszcza te przedwcześnie urodzone, potrzebują noszenia, bujania, masowania, ale przede wszystkim dużo bliskości z rodzicem, który jest uważny na potrzeby dziecka i reaguje adekwatnie na wysyłane przez nie sygnały. Budowanie bliskiej więzi jest podstawą prawidłowego rozwoju dziecka.
W przypadku wcześniaków należy pamiętać, że w pierwszych latach życia ich rozwój powinien być monitorowany przez zespół specjalistów: logopedę, psychologa, fizjoterapeutę i in. tak, aby w razie występujących nieprawidłowości móc jak najszybciej interweniować. W przypadku niepokojących sygnałów warto zgłosić się też do terapeuty integracji sensorycznej (doświadczonego w pracy z małymi dziećmi), który zaproponuje aktywności, pozytywnie wpływające na rozwój sensomotoryczny małego człowieka.
Polecam także poprzedni, bardziej osobisty artykuł w temacie wcześniactwa Międzynardowy Dzień Wcześniaka
Bibliografia:
- M.Wiśniewska. Dysfunkcje integracji sensorycznej (SI) i ich terapia. https://wczesniak.pl/si/
- dr n.hum. M. Chrzan – Dętkoś. „Wieloaspektowy rozwój dzieci urodzonych przedwcześnie” . Integracja Sensoryczna. Kwartalnik PSTIS. NR 2/czerwiec 2017.
- A.Janeczek- Romanowska. Dzieci urodzone przedwcześnie a integracja sensoryczna. Integracja Sensoryczna. Kwartalnik PSTIS. NR 1/marzec 2016.
